Puchalski Edward Cyprian (1874–1942), reżyser, działacz filmowy i teatralny, scenarzysta filmowy. Ur. 16 IX w Warszawie, był synem Edwarda i Marii z Weinertów.

Po ukończeniu gimnazjum realnego w Warszawie P. wstąpił na wydział lekarski (kierunek farmacja) rosyjskiego Uniw. Warsz. W l. 1904–7 uczęszczał na zajęcia Klasy Dykcji i Deklamacji Warszawskiego Tow. Muzycznego. Już wcześniej rozpoczął pracę zawodową, początkowo jako nauczyciel, następnie – dziennikarz. W czasie pobytu w Dąbrowie Górniczej podjął pracę redakcyjno-dziennikarską w „Kurierze Sosnowieckim”. Tamże zainteresował się teatrem, początkowo amatorskim; był aktorem i kierownikiem objazdowej trupy teatralnej, a następnie reżyserem i kierownikiem literackim zawodowego teatru w Dąbrowie Górniczej. Początki jego pracy reżyserskiej, preferującej sztuki o charakterze patriotycznym i religijnym, datują się około r. 1898. Po powrocie do Warszawy, w r. 1904, został obrany prezesem Warszawskiego Tow. Dramatycznego. Przerobił na scenę „Pana Tadeusza” i przygotował inscenizację „Dziadów” Adama Mickiewicza. Ten ostatni utwór wystawiał ponoć konspiracyjnie w Warszawie przed wybuchem pierwszej wojny światowej. W r. 1913 objął kierownictwo warszawskiego teatrzyku «Nowe Miniatury». W 1910 r. rozpoczął działalność w powstającej dopiero rodzimej produkcji kinematograficznej.

Na przełomie l. 1912/13, dzięki poparciu Józefa Kotarbińskiego otrzymał, po wizycie u Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku, zgodę pisarza na ekranizację „Trylogii”. Dla tak rozległego przedsięwzięcia, którego wzorem miały stać się ówczesne widowiska ekranowe realizowane we Włoszech (np. „Quo vadis” wg Sienkiewicza, w reżyserii Enrico Guazzoni, 1912), został powołany, m. in. przez Aleksandra Hertza, Ośrodek Filmowy «Sokół». P. jako pierwszy etap realizacji „Trylogii” wybrał epizody z „Potopu”. W r. 1913 wykonał zdjęcia atelierowe w Warszawie i część plenerowych koło Piaseczna (w sumie około 1 000 m materiału filmowego). Realizacja głównej części „Potopu” – obrony Częstochowy– miała odbywać się w naturalnych plenerach z udziałem w scenach bitewnych setek statystów – żołnierzy rosyjskich, czemu jednakże sprzeciwił się ówczesny dowódca warszawskiego okręgu wojskowego gen. Rausch von Trauenberg. Realizacja „Potopu” została przerwana. W r. 1914 P. wyjechał do Moskwy, gdzie sfilmowaniem „Potopu” zainteresował znanego producenta A. A. Chanżonkowa. Wbrew jednak ustalonej przez lata opinii, nie był współtwórcą realizowanego w Moskwie „Potopu”, którego reżyserem był P. Czardynin, operatorem A. A. Ryłło; był P. jedynie doradcą w dziedzinie kostiumów w ekipie Czardynina. Ten głośny ówcześnie film miał premierę w Moskwie 14 IV 1915, w Krakowie w listopadzie 1915. Istnieje domniemanie, że plenerowe fragmenty „Potopu” nie ukończonego przez P-ego w Polsce zostały zakupione przez Chanżonkowa i wmontowane do filmu Czardynina. Sam P. ze zrealizowanych przez siebie epizodów próbował zmontować film pt. Obrona Częstochowy (1923).

Premiera pierwszego filmu reżyserii P-ego pt. Słodycz grzechu, wg powieści Stefana Kiedrzyńskiego, z Marią Dulębą, Józefem Zielińskim i Józefem Węgrzynem – odbyła się 3 II 1914 w warszawskim kinie «Urania». Przed wybuchem pierwszej wojny światowej P. wyjechał do Moskwy, gdzie, zaangażowany początkowo do wytwórni «Ruś» i działu filmowego Komitetu Słobielewskiego, przeszedł następnie do wytwórni Chanżonkowa jako konsultant historyczny i współreżyser przy filmie „Mazepa” wg Juliusza Słowackiego. W r. 1915 założył w Moskwie z S. A. Fraenklem wytwórnię filmową «Lucifer», gdzie obok reżyserii zajmował się również scenariopisarstwem i występował jako aktor. Dla doraźnych celów wojenno-propagandowych P. wyprodukował w tej wytwórni m. in. tryptyk złożony z filmów Król bohater (Korol Gieroj) – 1915 z N. Sałtykowem w tytułowej roli Alberta I, króla Belgów, Antychryst (Antichrist – 1916) z Sałtykowem w tytułowej roli Wilhelma II (sam P. grał Alberta I) oraz Judasz (Juda – koronovannyj predatiel Bołgarii) również z Sałtykowem w roli bułgarskiego króla Ferdynanda I. W tym samym nurcie agitacyjnym przeciwko państwom centralnym mieścił się film P-ego pt. Katastrofa miliardera amerykańskiego na «Lusitanii» (Gibiel amerikanskogo miliardera na „Lusitanii” – 1916), mający za tło zatopienie brytyjskiego transatlantyku przez niemiecki okręt podwodny (1915). Oprócz «dramatów» wojennych i społecznych oraz o tematyce żydowskiej – (m. in. Do starego Boga) P. współrealizował udaną serię komediofars ze znajdującym się na wojennej emigracji w Moskwie Antonim Fertnerem. W krótkich parudziesięciu komediach filmowych (od 600 do 900 metrów długości), kręconych w l. 1916–19 wylansował popularną wśród widzów postać «Antoszy» – Fertnera, «dobrodusznego uwodziciela, sympatycznego próżniaka, ciągle wikłającego się w kłopoty wskutek swej lekkomyślności» (S. Ginzburg). W l. 1919–21 P. przebywał w Odessie, realizując w miejscowej wytwórni m. in. film Parasit (1919) oraz Cztery miesiące u Denikina (Četyre miesjaca u Denikina, 1919).

Po powrocie do Warszawy P. założył własną wytwórnię «Phos», a następnie, na przełomie l. 1921/2, związał się ze znaną wytwórnią «Sfinks» Aleksandra Hertza, realizując wiele filmów fabularnych, głównie w okresie filmu niemego, w l. 1922–29. Również w latach dwudziestych zorganizował szkołę filmową p. n. «Kinostudio», gdzie był także wykładowcą obok Stefana Jaracza i Marii Dulęby. Do najbardziej popularnych dzieł P-ego należały m. in. Tragedia Rosji i jej trzy epoki (1923), film osnuty na tle wydarzeń rewolucyjnych l. 1917–18, Rok 1863 (1922), scenariusz Andrzeja Struga wg powieści Stefana Żeromskiego „Wierna rzeka”, z Heleną Marcello-Palińską, Marią Hryniewiczówną i Ryszardem Sobiszewskim, w epizodach brali udział m. in. weterani powstania styczniowego. Do najbardziej udanych filmów z «serii patriotycznej» P-ego zaliczony został wyprodukowany w Poznańskiej Wytwórni Filmowej Bartek Zwycięzca (1923, wg noweli Sienkiewicza). Obok Romana Żelazowskiego i Eugenii Zasempianki, wystąpił w roli tytułowej światowej sławy zapaśnik Władysław Pytlasiński. Mniej udany (krytyka filmowa zarzucała reżyserowi braki warsztatowe i teatralność) był «dramat łez i krwi w 8 aktach z prologiem», pt. O czym się nie mówi (1924, scenariusz P-ego wg powieści Gabrieli Zapolskiej), z udanymi zdjęciami Zbigniewa Gniazdowskiego (m. in. sceny w zaułkach warszawskiego Starego Miasta) i ze współpracą aktorów: Jadwigi Smosarskiej, Wandy Siemaszkowej, Władysława Grabowskiego, S. Jaracza, M. Dulęby, Miry Zimińskiej, Tadeusza Olszy i Marii Gorczyńskiej. Przebojem sezonu 1926 r. stała się Trędowata wg powieści Heleny Mniszek w reżyserii P-ego, bardzo surowo oceniana przez ambitniejszą krytykę, mimo wystąpienia w filmie znanych aktorów (Bolesław Mierzejewski, J. Smosarska, Paweł Owerłło, M. Gorczyńska, Władysław Lenczewski, Józef Śliwicki i in.). Ambitniejszym przedsięwzięciem P-ego był dramat społeczny Ludzie dzisiejsi (1928) rozgrywający się na Górnym Śląsku, z wyraźnymi akcentami krytyki wyzysku stosowanego wobec robotników i krajowej gospodarki przez obce koncerny.

Śmierć przyjaciela, współwłaściciela wytwórni «Sfinks», A. Hertza w r. 1928 oraz nadchodzące zmiany warsztatu, jakie niósł ze sobą film dźwiękowy, spowodowały, że w latach trzydziestych nazwisko P-ego jako reżysera pojawiało się już tylko sporadycznie. W r. 1934 wg jego scenariusza i reżyserii powstało filmowe widowisko religijno-historyczne Przeor Kordecki – obrońca Częstochowy, którego realizacja odbywała się pod protektoratem honorowym Akcji Katolickiej i historyka Wacława Tokarza. Reżyserię zrealizowanego rok wcześniej dramatu religijnego „Pod Twoją Obronę” rozgrywającego się w środowisku lotników wojskowych wg scenariusza P-ego i Ferdynanda Goetla przypisywano również P-emu (materiały reklamowe). W istocie reżyserem filmu, którego powodzenie wykroczyło poza granice kraju (eksport do Austrii, Czechosłowacji, Francji, Stanów Zjednoczonych, Włoch), był Józef Lejtes («utajnienie» Lejtesa dokonało się na życzenie kół katolickich, które były jednym ze sponsorów tego obrazu). W latach trzydziestych P. był współzałożycielem i członkiem Stowarzyszenia Realizatorów i Techników Filmowych mającego za cel m. in. krzewienie w środowisku zawodowym kultury artystyczno-filmowej. W r. 1938 w czterdziestolecie pracy reżyserskiej P. odznaczony został Złotym Krzyżem Zasługi. Reżyser Emil Chaberski z tejże jubileuszowej okazji zrealizował film „Żona i nie żona” wg powieści St. Kiedrzyńskiego, w którym kierownictwo artystyczne powierzone zostało P-emu. Po wybuchu wojny P. pozostał w Warszawie, gdzie zmarł 8 XI 1942 i został pochowany na cmentarzu Powązkowskim.

W małżeństwie z Władysławą z Jankowskich (zm. 1934) pozostawił P. jedyną córkę.

Filmlexicon degli autori e delle opere, Roma 1962 V; Łoza, Czy wiesz, kto to iest?; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, W. 1973 (bibliogr.); – Banaszkiewicz W., Witczak W., Historia filmu polskiego, t. 1: 1895–1929, W. 1966; Ginzburg S., Kinematografija dorevolucjonnoj Rossiji, Moskva 1963; Irzykowski K., Dziesiąta Muza oraz pomniejsze pisma filmowe, Kr. 1924; Jewsiewicki W., Materiały do dziejów filmu w Polsce, W. 1952 Z. 2 (informacje o P-m wymagają korekty); tenże, Polska kinematografia w okresie filmu niemego 1895–1929/1930, Ł. 1966; Olszewski K., Z kronik teatralnych Zagłębia i Śląska, Kr. 1960; Toeplitz J., Historia sztuki filmowej 1928–1933, W. 1959 III; Wilski Z., Polskie szkolnictwo teatralne 1811–1944, Wr. 1978; Wiszniewski W., Chudožestviennyje filmy dorevolucjonnoj Rossiji, Moskva 1945; – [Puchalski E. C.], Trzydzieści lat pracy reżyserskiej [wywiad], „Kino dla Wszystkich” 1928 nr 62, 64, 67; – „Kinema” 1922 nr 22/23; „Kino” 1936 nr 7 (fot.); „Kino dla Wszystkich” 1933 nr 45; „Kur. Filmowy” (dod. do „Ilustr. Kur. Codz.”) 1932 nr 15; „Kur. Warsz.” 1913 nr 284; „Nowy Kur. Warsz.” 1942 nr 267 (nekrolog); „Wiad. Filmowe” 1938 nr 10 (fot.).

Stanisław Ozimek